Briefwechsel Johann Gabriel Doppelmayr


Kurzinformation zum Brief  
Autor Grammatici, Nicasius (1684-1736)
Empfänger Doppelmayr, Johann Gabriel (1677-1750)
Ort Ingolstadt
Datum 11. November 1725
Signatur UB Basel: L Ia 693, Bl. 475r-479v (Abschrift)
Transkription Hans Gaab, Fürth

Vir Praenobilis ac Clarissime,
Domine Colendissime,

Humanissimas Tuas die 3 Novembris exaratas una cum adjuncto fasciculo hodie Zellerus[1] reddidit.[2] Oppido grata fuere tum nova Uranica Berolini in lucem edita, tum quae de Domini Islaei[3] adventu ex literae nunciabant. Pro utrisque insigni Tuo mihi gratificandi studio plurimas grates habeo, unaque fidem meam exsolvo pridem datam.

Alterum Burgundiana Dissertationis[4] exemplar cum officiosa mei Commendatione Clarissimo Dno Kirchio,[5] ubi sese occasio obtulerit, transmitti cuperem. Ipsum Planetolabii[6] Ectypon mittere non potui, cum Artifex Augustanus[7] in animum induxerit correctionem debitam illi addere. Praeter navos in prototypo illico ad oculum patentes, ille maximus est, quem ipsa addit impressio in madefacta Charta facienda, cum sicca orbitas planetarias et relique non

[Bl. 475v]
satis distincte exprimat. Huic incommocoqui obviari queat, etiamnum me latet, uti et alios, tum hic tum Augustae super eo consultos, nisi adhibeatur charta densior vulgo pappendeckl. Si forte Tibi Vir Clarissime, qui plurimas jam ejusmodi Mappas Uranicas litterario Orbi communes fecisti, nota sit methodus, qua in simplici papyro res cupro incisa examussim imprimantur, pro Tua in me Benevolentia, ejus me conscium facias.

Doleo etiam Noricis Astrophilis adversum fuisse coelum in nupera ☽.ae Eclipsi,[8] quae an ullibi observata fuerit, necdum fescire licuit. Solus Oenipontanus Matheseos Professor, qui Superioribus annis Dilingae eas Disciplinas docuit, P. Henrichus Hiss,[9] inter montes nonnihil sereniore ac nos auro usus est; quare aliquot phases notare potuit, quas cum nostris nuper promissis admetior in fine Epistola. Religiosus quidam in Moravia, cum quo litterarium commercium mihi intercedit, jam stabat observationi ☽.ris deficientiae

[Bl. 476r]
valde sudo aere accinctus, cum tristis nuncius de Matre sua Bruane ejus regionis Metropoli ad mortem decumbente, ipsum a Tabula manum removere coegit, et ultima filii obsequia parenti impendere, quae etiam durante adhuc Eclipsi in Religiosi manibus mortua est. A P. Odermatt[10] qui modo Frib. Brisg. degit nec dum litteras accepi post illud ☍ Eclipticum, uti neque a Dno Manfredio. Petii Ephemeridum novarum[11] octo Ecemplaria a variis in Germania Mathematicis amicis meis expetita, sed vereor, ne multum temporis sit elapsurum, donec Anglipolim teneant. Certe primum earum triennium, quod Pekinum hoc autumno destinabam, jam exeunte Juni huc Bononia promotum, necdum comparuit: timeoque illud pridem intercidisse. Quid si citius ac tutius per Mercatores Norinbergenses ea ad nos Ephemeridum transvectio procuraretur? Consilium Tuum in eo Vir Clarissime, quod hisce rogo, fideliter sequar. Quam hujatis poli ac Biburgensis[12] altitudinem

[Bl. 476v]
a me rescire cupis, accuratiorem quidem dare possum, ac vulgo in locorum Catalogis exhiberi soleat, nescio tamen an numeris omnibus absolutam dare queam, praesertim Biburgensis, ubi organorum solum minorum copia ad hanc Elevationem poli definiendam suppetebat. Primam novissimae observationes Solis meridiani supposita obliquitate Eclipticae 23.o 28', 20''. et loco Solis ea Louvilli Tabb.[13] reddebant 48o. 44' et forte aliquot 2dis minorem. Alteram inter 45' et 50' ultra 48o constitui posse augurabar. Sed haec ultima utique non meretur exactus locorum Catalogus inseri, nec etiam operae pretium est illam ad accribiam operosius definiri, cum locus sit exilis ac parum notus, hujatis collegii pagus, ubi Socii aliquot degunt, et Professores nostri feriis autumnalibus tantis per a suis laborius respirant. Si Dnus Islaeus etiam huc ex itinere suo Petropolitano tantisper deflexerit, studebo Eidem pro virili deservire, cuperemque Te Vir Clarissime hujus viae Comitem; in penu Orbaniana occurrent

[Bl. 477v][14]
multa, docta Tua curiositate haud indigna. Id tamen optandum, ut excursio haec primum in reditu praelaudati D. Islaei fiat. Sperarem enim Musaeum quod pro ea Supellectile dignius locanda ante annum engi coepit, et modo quo ad exteriorem faciem absolutum est, etiam intereius ultumam manum interea esse accepturum. Vale Vir Celebrime, et inter non infirmos Cultores Tuos cenfere perge

Ingolstadii, 11 Novembr. humillimum in
     1725. Christo servum 
  Nicasium Gammatici
  S. J.   

[Bl. 477r]

Phases aliquot ☽.ae Eclipsis 1725. 21 8bris
Ingolstadii notata.

      '    ''  
Hor. 8. 33. 50. emersit totus Galilaeus.
H. 8. 35. 30. detegitur medius Aristarchus.
H. 8. 36. 35. totus Aristarchus ex umbra.
H. 8. 38. 10. ☽.ae pars obscura 10 dig. 42' aequat.
H. 8. 42. 10. subdubie apparet Heraclides.
H. 9. 45. discus ☽.ae e vaporibus crassioribus denique ductatus omni umbra, imo probabilius etiam penumbra erat liber.

Oeniponti circa medium 7.am digitos 9. Eclipticos et paulo plus notarunt.
hor. 9. 29.' ☽.ae ex umbra vera tota emersit.
Menent tamen difficile fuisse umbram veram satis dilucidam ab omni penumbra discernere

Aliquae Eclipses ♃ comitum Jng.
visa Tel. 23 pedd.

die 30 Sept. h. 9. 14. 31 Emers. intimi quam nuperis meis
      licet observatam a nobis, ex oblivione omiseram
[Bl. 478r]
die 23 Oct. h. 9. 33. 40 Emersio intimi
d.  1 Nov. h. 5. 58. 20 Emersio ejusdem
d.  5 Nov. h. 12. 10. 50 Emersio 3.ii in umbram ♃.

Oeniponti 1722. et 1723.

1722. die 11 Julii h. 9. 45.  0'' Emersio intimi. Ingolstadii eadem visa 9.h. 46.' 20.''
1723. die 11 Julii h. 9. 15. 30 Emers. 2.i Ingolst. calculo correcto ea observat. Emers. die 18 facta
9.h. 16.' 40.''
  die  4 Sept. h. 9. 58. 50 1.a Emers. 4.i Ingolst. 8. 58' 20.''
    h. 9.  1. 10. clare lucere caepit. Ing. 9. 2. 35.

  Per observatas utrobique Stellarum aliquot occultationes differ. Meridianorum obtenta inter Anglipolim et Oenipontum 1.' 10'' circiter Anglipoli orientaliore.

[Bl. 478v]
P.S. Jam ad calcem deduxeram Epistolam hanc, cum mihi redditae Dni. Manfredii litterae 31 Octobris signata.[15] Ex iis intellexi diuturnam Amici hujus nostri ab urbe Boniniensi absentiam ob negotia, ut ipse scribit aquarum rem publicam concernentia, crediderim Rhein lites, nunquam antehac satis compositas, quae ditionem inter Bononiensem ac Ferrariensem vertuntur, postliminio recruduisse. Hinc morae calamo illatae, ne responsorias ad nos daret, uti et finem imponeret praefatione novarum Ephemeridum. Accessit morbus per plures dies satis molestus, quo etiamnum licet mitius nonnihil affligitur. Litteras suas ita absolvit.

  La mia pocco buona Salute m'obliga ad esser breve, e mi da anco la confidena di pergar V. R. a Scusarmi col. Sig. Doppelmayer, se non rispondo alla sua de 9 Agosto, con, che mi e molto rincresciuto la perdita das sui par. fecipatami del Sig. Wurzelbau, che tanto celebre si e renduto col-
[Bl. 479r]  
  le sue observationi par si lungo tempo esattamente continuate, e per le opere, che ha date fuori. Piaccia pure Soggiongergli, che non mi trovo avere alcuna figura della Luna oltre quelle, che Egli avra veduta nelle Memorie dell. Accad.ae di Parigi del 1693, o nelle Efemeridi annue intitolate la connoissance des temps, e di questa figura mi servo nelle osservationi degli Ecclissi ☽ri.
  Ben connossa, che non hanno tutta la desiderabile esatetta, ne ponno addattarsi alle diverse Librazioni della faccia Lunare. etc.

Quod attinet ultimam ☽rem Eclipsin, eam penitus obtecere nubes atrae coelum Bonniense unique foedantes. Eadem aeris intemperies Patavino Horizonti incubuit. Florentiae aliquoties per nubium rimas videre licuit Lunam tenebris obvolutam, sed phasium tempora, ut opportuerat, neutiaquam annotata. Durante eo ☽.ae delilquio ibidem apparuit Praselen. Romae in monte Albano Rdiss.us Dn

[Bl. 479v]
Blanchinus[16] praecipuae hujus Eclipsis momenta rimatus decitur, eaque a calculo ex Tabb. Cassini subducto unius horae quadrante dissidere, necdum tamen Bononiam genuina ejus Observationis relatio allata est. Ego proximis P. Burgundio litterus illa ab humanisimo eo Praesule me donandum spero.

12 9bris.



Zusammenfassung:
Grammatici hat Doppelmayrs Brief vom 3. November erhalten, worin der u.a. von der bevorstehenden Ankunft von Delisle berichtete. Er bittet darum, ein Exemplar der Dissertation von Pater Burgund zu Kirch nach Berlin weiterzuleiten. Einen Stich seines Planetolabiums kann er noch nicht schicken, weil der noch in Augsburg in Arbeit ist. Offensichtlich hat der Künstler Schwierigkeiten beim Stechen, er muss dickeres Papier (vulgo pappendeckl) nehmen. Vielleicht kann ihm Doppelmayr einen Hinweis geben, der ja mit dem Stich seiner Himmelskarten große Erfahrung hat. Grammatici bedauert sehr, dass auch in Nürnberg die letzte Mondfinsternis nicht zu beobachten war. Nur der derzeitige Mathematikprofessor in Innsbruck, der letztes Jahr noch in Dillingen lehrte, Heinrich Hiss, hat die Finsternis beobachten können. Von seinem Korrespondent aus Mähren hat er keine Nachricht, auch nicht von Odermatt aus Freiburg und von Manfredi in Bologna. Von den neuen Ephemeriden Manfredis will er für sich und seine Freunde acht Exemplare haben. Grammatici hat Zweifel, ob er die geographischen Koordinaten von Ingolstadt und Biburg mit der gewünschten Genauigkeit bestimmen kann, da insbesondere in Biburg geeignete größere Geräte fehlen. Es folgen Anmerkungen zur Schiefe der Ekliptik. Er hofft abschließend, dass die Reise von Delisle gut und erfolgreich verlaufen wird. Das PS stammt vom 12. November. Grammatici hat zwischenzeitlich einen auf den 31. Oktober datierten Brief von Manfredi erhalten, aus dem hervorgeht, dass der aus beruflichen Gründen nicht in Bologna anwesend war. Grammatici zitiert aus dem Brief, der in italienischer Sprache geschrieben ist. Darin lässt Manfredi Doppelmayr und Wurzelbau grüßen, Doppelmayrs Brief vom 9. Oktober ist noch unbeantwortet. Abschließend gibt Grammatici einen kurzen Überblick über Beobachtungen zur letzten Mondfinsternis in Italien.


Fußnoten

  1. Der Buchbinder Zeller konnte bislang nicht näher identifiziert werden.
  2. Dieser Brief von Doppelmayr an Grammatici ist nicht überliefert.
  3. "Islaei" = Josef-Nicolas Delisle (1688-1768), der Doppelmayr auf seiner Reise nach St. Petersburg im Dezember 1725 in Nürnberg besuchte .
  4. Horatius Burgundio (1679-1741) war Rektor des Jesuitenkollegs in Rom, wo er dreißig Jahre lang Mathematik lehrte. Vgl. Jöcher, Christian Gottlieb: Allgemeines Gelehrten-Lexicon. Band 1: A - C. Leipzig: Gleditsch 1750, Sp. 1497f. Dessen geographische Arbeit hatte Grammatici Doppelmayr mit seinem Brief vom 22. Oktober 1725 übersandt.
  5. Christfried Kirch (1694-1740) war der Direktor der Berliner Sternwarte.
  6. Ein Planetolabium von Grammatici ist nicht überliefert, wohl aber seine gedruckte Anleitung hierfür: Explicatio Et Usus Planetolabii Novi. Ingolstadt: Grass 1726.
  7. Laut dem Nachruf auf Grammatici von Eusebius Amort (1692-1775) wurde dessen Planetolabium "von Bodenehr in grösse eines Regalbogens in Kupfer gebracht" (S. 52). Die Bodenehrs waren eine Augsburger Künstlerfamilie. Das Planetolabium dürfte von dem Kupferstecher und Kunstverleger Gabriel Bodenehr d. Ä. (1673-1765) angefertigt worden sein. Vgl. das Augsburger Stadtlexikon. Augsburg: Perlach 1985, S. 51.
  8. Im Brief vom 22. Oktober 1725 hatte Grammatici erwähnt, dass er die totale Mondfinsternis vom Vortage wegen schlechten Wetters nicht beobachten konnte und hatte Doppelmayr nach der Situation in Nürnberg gefragt.
  9. Heinrich Hiß (1685-1751) war Vorgänger von Grammatici auf dem Lehrstuhl für Mathematik in Ingolstadt gewesen. 1719 wechselte er nach Dillingen, wo er ab 1722 u.a. Mathematik lehrte. 1725 ging er nach Innsbruck. Vgl. Boehm, Laetitia; Müller, Winfried; Smolka, Wolfgang J.; Zedelmair, Helmut: Biographisches Lexikon der Ludwig-Maximilians-Universität München. Teil I: Ingolstadt-Landshut 1472-1826. Berlin: Duncker & Humblot 1998, S. 185 (Autor: Johannes Bucej).
  10. Der Jesuit Josef Odermatt (1673-1731) lehrte von 1706 bis 1708 Mathematik und Hebräisch in Innsbruck. 1708 findet man ihn als Professor für Logik in Freiburg. Von 1711-1717 lehrte er Mathematik und Hebräisch in Dillingen, 1717-1723 wieder in Innsbruck. 1724 findet man ihn als Mathematikprofessor erneut in der Matrikel in Freiburg.
    Vgl. Schaub, Friedrich (Bearbeiter): Die Matrikel der Universität Freiburg i. Br.: Von 1656 bis 1856, Band 1.1. Freiburg i. Br.: Schulz 1955, 1708,1 (S. 327); 1724,6 (S. 423).
    Strobel, Ferdinand: Die Gesellschaft Jesu in der Schweiz (= Helvetia Sacra. Abteilung VII). Bern: Francke 1976, S. 453
  11. Manfredi, Eustachio (1674-1739): Novissimae ephemerides motuum coelestium. Bologna: Constantini Pissari 1725.
    Band 1: Ex anno 1726 in annum 1737; Band 2: Ex anno 1738 in annum 1750.
  12. Biburg ist eine Stadt im Landkreis Kehlheim östlich von Ingolstadt. Das Gebäude des Klosters Ingolstadt erhielten 1589 die Jesuiten aus Ingolstadt.
  13. Louville, Jacques d'Allonville de (1671-1732): Construction et Theorie des Tabels du Soleil. Memoires de Mathematique et de Physique de l'Année M. DCCXX, S. 35-84. Auf diese Tabellen machte Grammatici Doppelmayr im Brief vom 22. Oktober 1725 aufmerksam.
  14. Die folgenden Beobachtunsdaten Celsius bei seinem Aufenthalt in Nürnberg im Sommer 1733. Dessen Notizen sind in der UB Uppsala erhalten: A 533 d, Bl. 102v.
  15. Der Brief von Eustachio Manfredi (1674-1739) an Grammatici vom 31. Oktober 1725 ist nicht überliefert.
  16. Francesco Bianchini (=Blanchinus, 1662-1729) war ein italienischer Astronom.